حرم امام رضا (ع) یکی از مشهورترین جاذبه‌های گردشگری مشهد و ایران است. سالانه میلیون‌ها نفر زائر از ایران و جهان برای زیارت شاه خراسان روانه مشهد می‌شوند. حرم علی ابن موسی الرضا (ع) در طول تاریخ بارها و بارها دچار تغییر و توسعه قرار گرفته است. نکته قابل‌توجه اینکه طبق روایت‌‌های تاریخی ایشان شخصا در سفر به مرو، محل حرم رضوی را مشخص کرده‌اند. در ادامه‌ی این مقاله به تاریخچه و معرفی بخش‌های حرم امام رضا (ع) می‌پردازیم. 

طوس چگونه به‌عنوان مدفن امام رضا (ع) انتخاب شد؟

هنگامی که دعبل خزائی قصیده‌ تائیه‌ معروف خود را در ستایش اهل بیت و شرح مصیبت‌های ایشان سرود، به طوس رفت تا آن را برای امام رضا (علیه السلام) بخواند. پس از رسیدن به ابیاتی که در آن‌ها به شهرهای مقدس و مدفن پاکان اشاره کرده بود، امام این دو بیت را بر همان وزن و قافیه‌ی اصلی شعر به آن افزودند:

و قبر بطوس یالها من مصیبه
الحت علی الاحشاء بالزفرات
الی الحشر حتی یبعث الله قائما
یفرج عنا الغم و الکربات

به این معنی که «و قبری در طوس خواهد بود که بر آن مصیبت‌ها وارد خواهد شد که همواره تا روز قیامت آتش حسرت در دل‌ها شعله‌ور می‌کند. تا روزی که خداوند قائمی را مبعوث کند که فرجی بر غم‎ها و مصیبت‎های ماست». ایشان در پاسخ به سوال دعبل که آن قبر متعلق به کیست، پاسخ داد:

قبر من است و برجا خواهد بود تا طوس محل رفت‌وآمد شیعیان و زائران من شود.

 

 

طولی نکشید که این گفته به حقیقت پیوست و رئوف اهل بیت در آخرین روز ماه صفر سال ۲۰۳ هجری قمری، به دست خلیفه‌ی عباسی به شهادت رسید و پیکر پاکش در روستای کوچکی به نام «سناباد» دفن شد که آن زمان در حومه‌ی شهر «توس» قرار داشت. ۱۲۰۰ سال پس از آن، این روستای کوچک به برکت وجود هشتمین اختر تابناک آسمان امامت و ولایت توسعه یافته و پس از به حاشیه راندن شهر توس، اکنون کلان‌شهری با ۳۵۱ کیلومتر مربع مساحت است که پایتخت معنوی ایران به شمار می‌آید و سالانه، پذیرای بیش از ۲۵ میلیون نفر از دوستداران و زائران داخلی و خارجی آن حضرت است.

نام های حرم امام رضا (ع)

حرم مقدس امام رضا (ع) از مهم‌ترین جاهای دیدنی مشهد به شمار می‌آید و در میان دوستداران و زائران آن حضرت به نام‌ها و القاب مختلفی معروف است: حرم رضوی، حرم مطهر، ارض اقدس، مرقد منور / ملکوتی / مطهر، قلب عالم، بارگاه ملکوتی، قبله‌ی آمال، آستان ملائک پاسبان رضوی، مرقد شریف و بارگاه منور رضوی فقط چند نمونه از این نام‌ها هستند.

گفتنی است به کل مجموعه‌ای که حرم مطهر رضوی و متعلقات آن مانند کتابخانه‌ها و موزه‌ها را در بر می‌گیرد، آستان قدس رضوی گفته می‌شود و استفاده از نام‌هایی چون روضه‌ی رضویه / مقدسه / منوره نیز در رسانه‌ها رواج دارد. روضه در اصل به معنی باغ و بوستان است و محل دفن پیکر پاک آقا علی ابن موسی الرضا (ع) در حرم مطهر را به این نام می‌خوانند. مضجع شریف نیز نامی است که به مرقد مطهر ایشان اطلاق می‌شود.

مساحت کل حرم امام رضا (ع)

بارگاه ملکوتی امام رضا (ع)، یکی از باشکوه‌ترین و محبوب‌ترین مکان‌ها در سراسر ایران است که دل عاشقان بسیاری برای آن می‌تپد. حرم رضوی فقط شامل آرامگاه نورانی ثامن الحجج نیست. این مجموعه‌ی مذهبی شامل چندین بنا و زیرمجموعه است که تعداد و تنوع آن‌ها این بارگاه مطهر را تبدیل به مجموعه‌ای جهان‌شمول کرده است؛ طوری که برای فهم ارزش آن نباید فقط از منظر معنویت به آن نگریست. آستان قدس رضوی با توجه به ارزش‌های تاریخی، هنری و معماری خود که افزون بر ارزش‌های معنوی آن است، در تاریخ ۱۵ دی ماه سال ۱۳۱۰ به‌عنوان یک اثر ملی با شماره‌ی ملی ۱۴۰ ثبت شد.

پس از انقلاب اسلامی، مسئولان توجه ویژه‌ای به حرم امام رضا (ع) کردند و آن را توسعه‌ی بسیاری بخشیدند. به‌جز دو صحن کهنه و نو، باقی صحن‌های حرم آقا علی ابن موسی الرضا (ع) پس از انقلاب ساخته شده‌اند. بست‌های شرقی و غربی نیز پس از با احداث صحن جامع رضوی به بست‌های دیگر حرم اضافه شدند.

روی هم رفته، ۶۰ هزار و ۵۰۰ متر مربع از ۷۰ هزار متر مربع فضای سرپوشیده‌ی زیارتی این مجموعه پس از انقلاب اسلامی به آن افزوده شده است. روی هم رفته و با احتساب مساحت تمام بخش‌های زیارتی و غیرزیارتی، مساحت کل حرم امام رضا (ع) بیش از یک میلیون متر مربع است و گنجایش ۷۰۰ هزار نفر را دارد.

نقشه حرم مطهر رضوی را در بالا مشاهده می‌کنید. بخش‌های مختلف حرم در این نقشه کاملا آشکار است. همانگونه که از نقشه پیدا است، زائران بارگاه منور امام مهربانی‌ها می‌توانند از یکی از خیابان آیت‌الله شیرازی (باب طوسی)، خیابان شیخ طبرسی (باب طبرسی)، خیابان شهید نواب صفوی (باب حر عاملی)، خیابان امام رضا (ع) (باب الرضا) و خیابان شهید اندرزگو (باب الجواد) وارد حرم بشوند. چند ورودی فرعی به نام‌های کوثر، غدیر، سردر شرقی و غربی صحن جامع رضوی نیز وجود دارند که در نقشه مشخص هستند.

صحن های حرم امام رضا (ع)

صحن های حرم امام رضا (ع)
پس از گذشتن از ورودی‌ها وارد صحن حرم می‌شویم
صحن های حرم امام رضا (ع) ۹ عدد هستند و به نام‌های صحن انقلاب اسلامی (صحن کهنه یا صحن عتیق)، صحن آزادی (صحن نو)، صحن جمهوری اسلامی، صحن قدس، صحن جامع رضوی، صحن غدیر، صحن کوثر، صحن هدایت و صحن بعثت خوانده می‌شوند.

بد نیست تفاوت بین «بست» و «صحن» را نیز بدانید. صحن‌ها، همان حیاط‌های وسیع حرم هستند؛ اما بست به بخشی از حرم مطهر گفته می‌شود که در گذشته مرزی بود که افراد خارجی و غیرمسلمان حق گذشتن از آن را نداشتند، در این بست‌ها بود که از بزرگان استقبال می‌کردند و نیز همین جا بود که مردم برای تظلم‌خواهی یا در امان ماندن از ظلمی، «بست» می‌نشستند. «بست‌نشینی» از عصر صفویان در ایران مرسوم شد و در دوران شاهان قاجار به اوج خود رسید و در زمان پهلوی به واقعه‌ی گوهرشاد انجامید. حالا دیگر کسی برای بست نشستن به حرم نمی‌آید، اما نام این رسم همچنان روی بخش‌هایی از حرم باقی مانده است.

صحن انقلاب

صحن انقلاب یا صحن عتیق، همانگونه که از نام آن برمی‌آید قدیمی‌ترین صحن حرم مطهر است و با ۶۷۴۰ متر مربع در ضلع شمالی آن قرار دارد. این صحن تاریخی و باشکوه به‌یک‌باره ساخته نشد. بلکه نیمی از آن در دوران تیموریان ساخته شد و نیمه‌ی دیگر در تقارن کامل با آن در دوران صفویان توسعه یافت. به عبارت کامل‌تر، وزیر سلطان حسین بایقرا از سلسله‌ی تیموریان دستور ساخت صحن، ایوان جنوبی به نام ایوان طلا (ایوان نادری) و چند بنا در ضلع غربی آن را داد و ۱۵۰ سال پس از آن، شاه عباس صفوی ایوان‌های شمالی و بخش شرقی آن را به‌صورت کاملا قرینه با بخش‌های قبلی گسترش داد.

دو ایوان ساعت و نقاره خانه در تقارن کامل با یکدیگر ساخته شده‌اند. دو مناره‌ی حرم مطهر رضوی بر فراز ایوان طلا و ایوان عباسی ساخته شده‌اند. امیر علی‌شیر نوایی، وزیر دانشمند تیموریان که ساخت این صحن با همت وی آغاز شد، در کنار ایوان شمالی خفته است. ایوان‌های صحن عتیق به شرح زیر هستند:

ایوان طلای نادری در جنوب؛ قدیمی‌ترین ایوان صحن انقلاب است که چون نادرشاه افشار آن را طلاکاری کرده به نام نادری معروف شده است. معماری زیبای این ایوان بر شکوه آن می‌افزاید.

ایوان عباسی در شمال؛ به خاطر متصل بودن به بست طبرسی، باب طبرسی نامیده می‌شود و از لحاظ هنر کاشی‌کاری و کتیبه‌کاری، شاهکاری بی‌همتا است. صلوات بر پیامبر اکرم و امامان معصوم (علیهم السلام) و سوره‌ی جمعه را روی بخش‌هایی از ایوان می‌توان مشاهده کرد.

در قسمتی هم درباره‌ی علت نام‌گذاری این صحن به نام صحن انقلاب، چنین نوشته شده است:

به رسم حق‌شناسی از مبارزات حق‌طلبانه‌ی ملت مسلمان ایران به رهبری حضرت آیت‌الله امام خمینی متع الله المسلمین ببقائه و یادبود شهدا و مصدومین در این مکان شریف، اینجا به صحن انقلاب نام‌گذاری شد. رجب المرجب ۱۳۹۹.

ایوان ساعت در غرب؛ ایوان غربی به بست شیخ طوسی راه دارد و باب طوس نامیده می‌شود. در واقعه‌ی حمله‌ی روس‌ها به حرم مطهر رضوی در سال ۱۱۳۰ هجری قمری، ایوان ساعت دچار آسیب شد. آثار گلوله‌ها هنوز روی این ایوان وجود دارد. دو کتیبه به خط ثلث حاوی آیاتی از قرآن کریم در بالا و حاشیه‌ی آن خودنمایی می‌کند. زیر یکی از ترنج‌ها با خطی خوش نوشته شده است:

ای دل غلام شاه جهان باش و شاد باش
پیوسته در حمایت لطف‌الله باش
قبر امام هشتم و سلطان دین، رضا
از جان ببوس و بر در این بارگاه باش

و ایوان نقاره خانه در شرق؛ ایوان شرقی که به بست شیخ حر عاملی راه دارد، باب حر عاملی نامیده می‌شود. این بنای باشکوه به‌جامانده از دوران عباسی در تقارن کامل با ایوان غربی ساخته شده و سوره‌‌های نور و مزمل با خطی خوش روی آن نگاشته شده است.

سایر بخش‌های صحن انقلاب به این شرح هستند:

پنجره فولاد؛ در زمان ساخت صحن در دوران تیموریان، پنجره‌ای در سمت چپ ایوان نادری محلی مشرف به ضریح مطهر نصب شد تا کسانی که امکان ورود به حرم، بتوانند در فاصله‌ای کم با ضریح زیارتنامه بخوانند. این پنجره اکنون پنجره فولاد نامیده می‌شود. پس از انقلاب، به‌خاطر فرسودگی آن، پنجره‌ی جدیدی در محل نصب شد که برخلاف نامی که به آن معروف است، از آلیاژ برنج ساخته و با طلا آبکاری شده است. پنجره‌ی قدیمی نیز به موزه منتقل شد.

نقاره خانه؛ ایوان شرقی در دو طبقه بنا شده و نقاره خانه در طبقه‌ی دوم آن جای گرفته است. در طبقه‌ی اول آن نیز وسایل مربوط به نقاره‌نوازی نگه‌داری می‌شود. نقاره‌نوازی از اواسط قرن نهم و به دستور نوه‌ی گوهرشاد در حرم مطهر رواج یافت و از آن زمان تاکنون، به‌جز برهه‌ای هشت ساله که به دستور رضاخان تعطیل شد، این رسم همچنان ادامه داشته است. به‌غیر از زمان طلوع و غروب خورشید، در اعیاد و در هنگام مشاهده‌ی کراماتی از جانب آقا علی ابن موسی الرضا (ع) نیز نقاره نواخته می‌شود.

ساعت بزرگ صحن انقلاب؛ ساعت صحن انقلاب به ساعت معاون نیز معروف است. این ساعت توسط شخصی به نام مرحوم عبدالحسن معاون در سال ۱۳۳۳ از آلمان خریداری و بر سر ایوان غربی صحن انقلاب که به ایوان ساعت معروف است، نصب و ساعتی که آنجا نصب بود به صحن آزادی منتقل شد. گفته می‌شود او به‌خاطر نذری که برای شفای خود از بیماری کرده بود، این ساعت را به آستان قدس رضوی اهدا کرد.

سقاخانه‌ی نادری یا سقاخانه‌ی اسماعیل طلایی؛ سقاخانه درست در میانه‌ی صحن انقلاب قرار دارد. سنگاب آن که به‌صورت یک‌پارچه تراشیده شده است، به دستور نادرشاه افشار از سنگ مرمر تهیه و از هرات به مشهد منتقل شده است. سایه‌بان هشت‌ضلعی و سقف گنبدی شکل آن را هنرمندی به نام اسماعیل طلایی روی پایه‌هایی از جنس مرمر ساخته و طلاکاری کرده است. سقاخانه یک بار در سال ۱۳۴۵ مرمت شد.

صحن آزادی

صحن نو پس از انقلاب به نام صحن آزادی خوانده شد. این صحن با ۴ هزار و ۳۴۰ متر مربع مساحت، یکی از بزرگ ترین صحن های حرم امام رضا (ع) است. این صحن در ضلع شرقی حرم مطهر، در پایین پای مبارک حضرت ساخته شده و از سمت غرب به روضه‌ی منوره متصل است. ساخت صحن نو که در مقایسه با صحن کهنه (صحن انقلاب) به این نام خوانده می‌شود، به دستور فتحعلی شاه قاجار آغاز شد و در دوران ناصرالدین شاه به پایان رسید.

به‌جای سقاخانه‌ای که در گذشته در وسط صحن قرار داشت و اکنون برچیده شده است، حوضی بزرگ ساخته شده که در وسط آن همان سنگاب یک‌پارچه‌ی سقاخانه‌ی پیشین نصب شده است. علت تخریب سقاخانه‌ی صحن آزادی، حائل شدن آن بین زائران و ایوان طلا در زمان عرض سلام و ادای احترام به‌محض ورود به صحن بود. این کار در سال ۱۲۷۱ توسط شاهان قاجار انجام و به‌جای آن، حوض ایجاد شد.

ایوان‌های صحن جدید به این شرح هستند:

ایوان طلای ناصری در ضلع غربی صحن چشمگیرترین بخش این صحن است که به‌محض ورود به چشم زائران می‌آید. آن از طریق راهروی کوچکی که دو طرف آن دو در طلایی نصب شده است، به رواق دارالسعاده متصل می‌شود. به این دلیل که طلاکاری این ایوان در عصر ناصرالدین شاه انجام شد، آن را ایوان ناصری می‌نامند. این ایوان به بانوان اختصاص داده شده است.

ایوان ساعت یا ایوان جنوبی صحن نو به‌واسطه‌ی ساعتی که روی آن نصب شده است، نیز نمایی بارز دارد. این ساعت هدیه‌ی مظفرالدین شاه است و پیش از نصب در این ایوان، روی ایوان ساعت در صحن انقلاب نصب بود. صدای این ساعت در سال‌های نه‌چندان دور که مشهد تا این اندازه توسعه نیافته بود، در بخش های مختلف شهر قابل شنیدن بود.

ایوان شرقی صحن آزادی به باب‌السلام معروف است و ایوان شمالی آن بارها و بارها در دوره‌ی پهلوی مورد بازسازی قرار گرفته است. این ایوان به ایوان تلگراف‌خانه نیز معروف است.

بهشت ثامن الائمه شماره‌ی یک در زیر این صحن قرار دارد و از ضلع شمال شرقی و جنوب شرقی صحن قابل دسترسی است. در این قبرستان، پیکر مطهر شهدای هشت سال دفاع مقدس و خدام حرم رضوی در این مکان مدفون هستند.

صحن امام خمینی (ره) یا صحن بعثت

صحن امام خمینی (ره) را می‌توان سومین صحن حرم مطهر از نظر قدمت دانست. در گذشته در محل فعلی این صحن، دکان‌هایی کهنه و فرسوده به نام «تیمچه پایین‌پا» و مدرسه‌ای نیمه‌مخروبه به نام «مدرسه‌ی سعدالدین» قرار داشت که در دوران پهلوی، خریداری و به مجموعه‌ی حرم مطهر افزوده شدند. صحن امام خمینی (ره) در سال ۱۳۲۴ افتتاح شد؛ اما در ابتدا کاربری عمومی نداشت و تنها برای امور تشریفاتی و پذیرایی از سران کشورها استفاده می‌شد. این صحن تنها دو ایوان در غرب و شمال خود دارد. پس از انقلاب، نرده‌ای که در سمت جنوب صحن بود و آن را از خیابان جدا می‌کرد، برچیده و به‌جای آن دیواری ساخته شد.

بنای اولیه شامل چندین ساختمان برای با کاربردی موزه و کتابخانه بود که به همین علت، آن را صحن موزه نیز می‌نامیدند. در سال ۱۳۵۳، همگی تخریب و فضای آن‌ها به صحن اضافه شد تا وسعت آن به ۱۰ هزار متر مربع برسد. در سال ۱۳۸۱، به‌خاطر افزایش تعداد زائران و احساس نیاز به فضاهای سرپوشیده‌ برای راحتی بیشتر آن‌ها، بخش بزرگی از این صحن تغییر کاربری داد و پس از مسقف شدن، به نام رواق امام خمینی (ره) نامیده شد. بخش کوچک‌تر آن نیز اکنون رواق بعثت نامیده می‌شود.

صحن جامع رضوی

صحن جامع رضوی با ۳۶۳ متر درازا و ۱۶۷ متر پهنا و روی هم رفته، ۱۱۷۵۸۴ متر مربع زیربنا، بزرگ ترین صحن حرم امام رضا (ع) است و مراسم‌های مختلفی مانند سخنرانی مقام معظم رهبری در ابتدای هر سال شمسی و اجتماع عزاداران حسینی در ماه محرم در این صحن انجام می‌شود.

این صحن واقع در بخش جنوبی آستان مقدس در سال ۱۳۸۱ افتتاح شد و گنجایشی برابر با ۷۰ هزار نمازگزار را دارد. سه ایوان آن به نام‌های ولی عصر در ضلع جنوبی، باب الکوثر در ضلع شرقی و باب الغدیر در ضلع غربی، هرکدام دارای دو گلدسته‌ی مرتفع هستند.

صحن جمهوری اسلامی

صحن جمهوری اسلامی در ضلع غرب حرم مطهر رضوی قرار دارد. این صحن در سال ۱۳۶۸ و با هدف بزرگ‌سازی حرم در وسعت ۷۲۹۲ متر مربع افتتاح شد. این صحن، شبیه‌ترین صحن به صحن انقلاب است؛ طوری که مانند آن دارای دو مناره‌ی طلا روی ایوان‌های شمالی و جنوبی، ایوان طلاکاری شده، سقاخانه و پنجره‌ای برای خواندن زیارت‌نامه از دور است. تنها تفاوت آن‌ها این است پنجره‌ی صحن جمهوری اسلامی از جنس برنز است. بهشت ثامن‌الائمه‌ی شماره‌ی سه که شهدای انفجار عاشورای سال ۷۳ در آن خفته‌اند هم زیر همین صحن قرار دارد. 

صحن قدس

صحن قدس با مساحتی در حدود ۲۵۳۰ متر مربع، کوچک ترین صحن حرم امام رضا (ع) است. این صحن در سال ۱۳۷۳ و در میان مسجد گوهرشاد، صحن موزه امام خمینی، بست شیخ بهایی و صحن جامع رضوی ساخته شد. سقاخانه‌ی آن از روی قبه‌الصخره در بیت‌المقدس و در اندازه‌ی یک هشتم اندازه‌ی واقعی طراحی شده است. نکته‌ی دیگر آن که بهشت ثامن‌الائمه‌ی شماره‌ی دو زیر این صحن قرار دارد.

صحن هدایت

صحن کوچک هدایت با زیربنای ۱۷۹۸۰ متر مربع، صحنی تازه تاسیس است که در ضلع شمال شرقی آستان مقدس قرار دارد و بنیاد پژوهش‌های اسلامی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی و مهمانسرای حضرت در این صحن واقع شده است.

صحن غدیر

صحن غدیر با ۱۴۴۵۳ متر مربع زیربنا در جنوب غربی حرم مطهر قرار دارد و از طریق آن می‌توان به مجتمع تجارتی خدماتی غدیر که شامل سرویس‌های بهداشتی فرنگی است، راه یافت. خطبه‌ی غدیر و نام مبارک علی ابن ابی‌طالب (ع) را می‌توان در تمامی کاشی‌ها و کتیبه‌های آن مشاهده کرد.

صحن کوثر

صحن کوثر مساحتی حدود ۱۵۶۴۸ هزار متر مربع دارد و در شمال شرق آستان مقدس و در میان صحن جامع رضوی، رواق امام خمینی (ره) و صحن آزادی واقع شده است. تمامی کاشی‌های این صحن مزین به نام مبارک بانوی دو عالم شده و خطبه‌ی فدکیه روی کتیبه‌های آن نوشته شده است. 

گنبد طلا و گلدسته های حرم امام رضا (ع)

گنبد هزار ساله‌ی حرم، در دوران سلجوقیان ساخته شد، به باور برخی، گنبد نماد سر انسان و گلدسته‌ها نماد دستانی هستند که به نشانه‌ی تمنا و خواهش رو به عرش بلند شده‌اند. برخی نیز آن‌ها را شاخصی برای قبله‌یابی می‌دانند. ورای مفاهیم معنوی این المان‌های جدایی‌ناپذیر از معماری اسلامی و صرف‌نظر از اهمیت ساختاری آن‌ها، گنبد و گلدسته های حرم مطهر رضوی به‌لحاظ تاریخی نیز حائز اهمیت است.

گنبد طلای حرم امام رضا (ع)

گنبد طلای بارگاه منور رضوی، جلوه‌ای زیبا از هنر آمیخته با مذهب است که دیدگان بی‌قرار بسیاری واله و شیدای آن شده‌اند. این گنبد از دو ساختار داخلی و خارجی تشکیل شده که گنبد داخلی را «خود» و گنبد خارجی را «آهیانه» می‌نامند. گنبد داخلی همان سقف روضه منوره است که «قبه» نامیده می‌شود و اکنون، ساختاری طلایی روی آن نصب شده است. این گنبد از داخل روضه قابل‌مشاهده است.

اولین قبه‌ای که بر فراز مرقد امام رضا (ع) وجود داشت همان قبه‌ای است که مامون برای پدرش در بقعه‌ی هارونی ساخت. روایت دیگری نیز ساخت این بقعه و قبه‌ی آن را منسوب به مامون نمی‌داند و آن را بنایی معرفی می‌کند که از گذشته در باغ حمید بن قحطبه وجود داشت که مامون آن را برای دفن پدرش در نظر گرفت و ۱۰ سال بعد، دستور داد آقا علی ابن موسی‌الرضا (ع) را نیز در آن به خاک بسپارند. قبه در حوادثی که در قرن چهارم بر خراسان گذشت، تخریب شد و سلطان محمود غزنوی اقدام به بازسازی آرامگاه و ساختن قبه‌ای جدید برای آن کرد. 

بقعه‌ مبارک یک بار دیگر در اوایل قرن ششم هم‌زمان با عصر سلجوقیان نیازمند تعمیر شد و در آن زمان بود که گنبدی برای حرم شریف امام هشتم (ع) نصب شد که هنوز هم به‌عنوان سقف روضه منوره استفاده می‌شود. هزار سال از عمر گنبد حرم امام رضا (ع) که توسط وزیر سلطان سنجر سلجوقی ساخته شد، می‌گذرد. این گنبد که هنوز هم پا بر جا است در زمان شاه طهماسب صفوی طلاکاری شد و پس از تاراج شدن توسط ازبک‌ها، شاه عباس اقدام به مرمت آن با خشت‌های طلا کرد که شرح آن روی کتیبه‌ی دور گنبد نوشته شده است.

۷۰ سال پس از آن، زلزله‌ای شهر در سال ۱۰۸۴ هجری قمری مشهد را لرزاند و به گنبد آسیب جدی رساند؛ طوری که شاه سلیمان صفوی اقدام به طلاکاری مجدد گنبد کرد. گنبد حرم امام رضا (ع) یک بار دیگر در سال ۱۲۹۱ شمسی مورد مرمت قرار گرفت. این بار زلزله‌ی روس‌ها گنبد طلا و مسجد گوهرشاد را با هم لرزاند و دولت پهلوی دست به کار تعمیر گنبد شد. خشت‌های مورد استفاده در گنبد در اثر گذشت زمان از بین رفتند و سال ۱۳۵۸، مسئولان آستان قدس رضوی آن‌ها را با ورقه‌های مسی با روکش طلا جایگزین کرد. این ورقه‌های مسی چهار برابر ضخیم‌تر از خشت‌های گلی قدیمی و در نتیجه، مستحکم‌تر از آن‌ها هستند و برای نصب آن‌ها روی گنبد، از روش الکترولیک شد.

گلدسته های حرم امام رضا (ع)

گلدسته یا به عبارتی مناره یکی از عناصر جدایی‌ناپذیر از معماری اسلامی است. روی هم رفته ۱۲ مناره در مجموعه‌ی حرم مطهر رضوی وجود دارد که از آن میان، دو مناره با ارتفاع ۴۱ متر متعلق به مسجد گوهرشاد، دو مناره طلاکاری شده با ارتفاع ۴۰٫۵ متر در صحن انقلاب اسلامی، ۲ مناره با ارتفاع ۳۵ متر و مزین به کاشی و روکش طلا در صحن جمهوری اسلامی، ۴ مناره با ارتفاع ۵۷ متر در اضلاع شرقی و غربی صحن جامع رضوی  و ۲ مناره با ارتفاع ۷۰ متر در ضلع قبله‌ی صحن جامع هستند.

از میان تمامی گلدسته های حرم امام رضا (ع) دو گلدسته اهمیتی بیشتر از سایرین دارند: مناره های صحن انقلاب که شرح ساخت آن‌ها کمی بالاتر آمد. هر دو مناره طلاکاری شده‌اند و محیط خارجی آن‌ها ۱۳ متر است. مناره نزدیک گنبد قدیمی‌ترین مناره و مناره های واقع در ضلع قبله صحن جامع رضوی بلندترین مناره های حرم امام رضا (ع) هستند. مناره‌ی دوم در صحن انقلاب فاصله‌ی زیادی با گنبد دارد، اما معمار آن در زمان نادرشاه آن را طوری طراحی کرد و ساخت که مسافرانی که از سمت خیابان امام رضا به حرم وارد می‌شوند، تصور می‌کنند گنبد درست در وسط این دو گلدسته‌ قرار دارد. این مسئله در غالب عکس‌هایی که از گنبد و گلدسته های حرم امام رضا (ع) منتشر می‌شود، قابل رویت است.

رواق های حرم امام رضا (ع)

رواق‌ها، فضاهای مسقف داخل ساختمان حرم هستند، رواق های حرم امام رضا (ع) نیز مانند صحن‌ها و ایوان‌ها نمونه‌های ارزشمندی از هنر دوره‌های مختلف تاریخ به شمار می‌آیند. ۲۷ رواق به نام‌های رواق دارالحفاظ، رواق دارالسیاده، رواق گنبد حاتم خانی، رواق گنبد الله وردیخان، رواق توحید خانه، رواق دارالفیض، رواق دارالشکر، رواق دارالشرف، رواق دارالضیافه، رواق دارالسعاده، رواق دارالسلام، رواق دارالسرور، رواق دارالعزه، رواق دارالذکر، رواق دارالزهد، رواق شیخ بهائی، رواق دارالعباده، رواق دارالاخلاص، رواق دارالولایه، رواق دارالاجابه، رواق دارالهدایه، رواق دارالرحمه، رواق دارالحکمه، دارالحجه، رواق امام خمینی(ره)، دارالمرحمه، رواق دارالکرامه، کوثر، غدیر، دارالقرآن، حضرت معصومه (س) و حضرت زهرا (س) و دو رواق زیر بستی شیخ حر عامل و شیخ طوسی در مجموعه‌ی حرم مطهر وجود دارد که روی هم رفته مساحتی بالغ بر ۵۷ هزار متر مربع را به خود اختصاص داده‌اند.

هرکدام از رواق ها برای کاربرد خاصی در نظر گرفته شده‌اند. رواق شیخ طوسی به برگزاری مراسم عقد برای نوعروسان و تازه‌دامادهایی اختصاص داده شده است که خواهان آغاز زندگی مشترک خود در جوار مرقد منور امام رضا (ع) هستند. رواق امام خمینی (ره) با ۹ هزار متر مربع وسعت، بزرگ ترین رواق حرم مطهر است که تا همین چند سال پیش یکی از صحن‌های حرم مطهر بود و پس از تغییر کاربری به رواق تبدیل شد. برنامه‌های مذهبی، سیاسی و اجتماعی و نماز جمعه در این رواق برگزار می‌شود. دارالعزه با ۷۳ متر مربع مساحت کوچک ترین رواق است و دارالمرحمه را که در سال ۱۳۹۲ افتتاح شد، می‌توان جدیدترین رواق حرم دانست؛ در حالی که رواق دارالحفاظ که به دستور بانو گوهرشاد و به‌عنوان محلی برای قرائت قرآن توسط قاریان احداث شد، قدیمی‌ترین رواق حرم مطهر است.

گنبد الله‌وردی‌خان، رواقی کوچک و هشت‌گوش با حدود ۱۷۱ مترمربع مساحت است که الله‌وردی‌خان گرجی، بانی پل الله‌وردی‌خان اصفهان، آن را به‌عنوان آرامگاهی برای خود ساخت و پس از مرگش در همان جا نیز دفن شد. رواق توحیدخانه به‌خاطر قرار گرفتن در میان پنجره فولاد از سمت شمال و ضریح مطهر در سمت جنوب از اهمیت برخوردار است. رواق دارالاجابه در زیرزمین حرم امام رضا (ع) واقع شده و بعد از روضه منوره و ضریح مطهر، نزدیک‌ترین مکان به مرقد منور امام هشتم (ع) است؛ در زاویه‌ی شرقی آن یک هشتی با پنجره‌ی نقره و سقفی به‌شکل نیم‌گنبد تعبیه شده است که به سرداب حرم منتهی می‌شود.

رواق‌های دارالزهد، دارالعباده، شیخ بهایی، دارالولایه، دارالهدایه،‌ دارالرحمه، دارالاجابه، دارالحجه، کوثر، غدیر، شیخ طوسی، دارالمرحمه، شیخ حر عاملی و امام خمینی (ره) رواق‌های خانوادگی هستند و رواق دارالکرامه نیز به خادمان اختصاص داده است. 

تاریخچه ساخت ضریح امام رضا (ع)

برای رسیدن به روضه‌ی منوره، باید از صفه‌ها گذشت، فضایی که درست زیر گنبد رضوی واقع شده و ضریح مقدس آقا علی ابن موسی الرضا (ع) نیز بخشی از آن است را روضه منوره می‌نامند. روضه منوره، فضایی چهارگوش با ۱۸۹٫۰۳ متر مربع مساحت است که ۱۷٫۱۵ متر از آن به ضریح مقدس اختصاص داده شده است و از چهار طرف از طریق چهار صفه به رواق‌ها می‌رسند. صفه‌ها عبارت هستند از صفه‌ی جنوبی، صفه‌ی شرقی، صفه‌ی شمالی (چون شاه طهماسب در آن مدفون است، صفه‌ی شاه طهماسبی نامیده می‌شود) و صفه‌ی غربی یا صفه‌ی بالا سر حضرت که حد فاصل حرم و مسجد بالا سر هستند.

ضریح کنونی حرم امام رضا (ع) در ابعاد ۳ در ۴ متر، ۱۲ تن وزن دارد؛ روی آن دو سوره‌ی «یس» و «هل اتی» نوشته شده و نحوه‌ی نگارش آیات به‌گونه‌ای است که در هر چهار راس ضریح، به کلمه‌ی مبارک «الله» ختم می‌شود. در طراحی ضریح نیم‌نگاهی نیز به یکی از القاب امام هشتم (ع)، یعنی شمس‌الشموس، شده است و از گل آفتابگردان به نشانه‌ی خورشید بهره برده‌اند. طراحی ضریح کنونی ثامن الحجج را استاد محمود فرشچیان انجام داده است. جالب است که بدانید این طرح طی یک مسابقه در میان هنرمندان برای طراحی ضریح برگزیده شد. این ضریح که در سال ۱۳۷۹ در جای فعلی خود نصب شد، اولین ضریح امام رضا (ع) نیست؛ بلکه پنجمین آن‌ها است.

پیش از نصب اولین ضریح روی مزار حضرت رضا (ع)، علاوه بر سنگ مزار، صندوقی نیز روی آن نصب می‌شد. اولین صندوق را در سال ۵۰۰ هجری قمری فردی که در اثر معجزه‌ای به اسلام گرویده بود بر مزار امام گذاشت. این صندوق، چوبی بود و روکشی از نقره داشت. صندوق دوم نیز صندوقی چوبی اما این بار با روکش طلا بود که سال ۱۰۲۲ هجری قمری روی مقبره نصب شد. اما صندوق سوم را از جنس سنگ مرمر تهیه کردند که سال ۱۳۱۱ هجری شمسی روی مرقد منور نصب شد تا اینکه جای خود را به ضریح چوبی داد.

اولین ضریح، ضریحی از جنس چوب با تزئیناتی از طلا و نقره بود که عهد شاه طهماسب روی صندوق چوبی حرم نصب شد و اکنون در موزه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. ضریح دوم به ضریح نگین‌نشان نادری معروف است که توسط نوه نادرشاه وقف آستان رضوی شد. این ضریح تا سال ۱۳۷۹ هجری همچنان استفاده می‌شد و در بخش داخلی ضریح چهارم نصب شده بود. پس از برداشتن ضریح چهارم، این ضریح نیز به سرداب منتقل و روی مرقد حضرت نصب شد.

 

 

 

 

 

اما ضریح سوم حرم مطهر سازه‌ای فولادی با سقف شیروانی و طوقی طلایی بود که در زمان قاجارها ساخته شد. این ضریح در سال ۱۳۳۸ جای خود را به ضریح چهارم داد و به موزه منتقل شد. ضریح چهارم به ضریح شیر و شکر یا ضریح طلا و نقره معروف است که از ۱۴ محراب به نشانه‌ی ۱۴ معصوم تشکیل شده بود و هر محراب مزین به نام یکی از معصومان علیهم السلام بود. این ضریح هفت تن وزن داشت. این ضریح نیز پس از ۴۱ سال جای خود را به موزه‌ی جدید داد و خود رهسپار موزه‌ی آستان قدس شد.

ضریح شیر و شکر در عمر کوتاه خود شاهد واقعه‌ی دلخراش انفجار تروریستی در عاشورای خونین سال ۱۳۷۳ بود و همین حادثه، خسارت‌های جدی به آن وارد کرد. پس از آن بود که استاد فرشچیان شروع به طراحی ضریح پنجم کرد. در ساخت این ضریح جمعی از هنرمندان بزرگ دوران همکاری داشتند؛ خاتم‌کاری، قلمزنی و خطاطی آن به‌ترتیب به عهده‌ی استاد کشتی‌آرای شیرازی، استاد خدادادزاده‌ی اصفهانی و استاد موحد بود. ساخت پنجمین ضریح امام رضا (ع) هفت سال طول کشید و در ۱۶ اسفند سال ۱۳۷۹، هم‌زمان با عید سعید قربان با حضور مقام معظم رهبری (مدظله العالی) نصب شد.

سنگ‌های مزار امام رضا (ع)

سنگ مرقد حضرت رضا (ع) سال ۱۳۷۹ توسط رهبر انقلاب تعویض شد

از ابتدا تا به امروز سه نوع سنگ روی خاک مرقد پاک شاه خراسان نصب شده است. هر سنگ پس از تعویص به موزه‌ی آستان قدس منتقل شده است. اولین سنگ مرقد آقا علی ابن موسی الرضا (ع) که به سنگ سابق معروف است، در دوره‌ی سلجوقیان روی مزار نصب شد. سنگ سابق، سنگی از جنس مرمر در ابعاد ۴۰ در ۳۰ و قطر ۶ سانتی‌متر بود. قدیمی‌ترین سنگ مزار امام رضا (ع) اکنون در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. این سنگ مرقد تا دوران صفوی و زمانی که صندوق نقره‌ی قدیمی جای خود را به صندوق طلای جدید می‌داد، روی مرقد شریف امام هشتم (ع) قرار داشت. 

دومین سنگ مزار ثامن الحجج (ع) سنگی از جنس مرمر سفید بود که سال ۱۳۷۹ جای خود را به سنگ قبر جدید داشت. سومین سنگ مرقد حضرت رضا (ع) در سال ۱۳۷۹، هم‌زمان با تعویض ضریح مطهر، توسط آیت‌الله خامنه‌ای تعویض شد. سنگ جدید مزار مطهر از مرمر به دست آمده از معادن یزد در ابعاد ۱۰٫۱ در ۲۰٫۲ متر و یک متر ضخامت تراشیده شده است. وزن آن برابر با ۳۶۰۰ کیلوگرم است. روی سنگ چنین نوشته شده است: 

هذا هو المرقد الشریف للامام التقی النقی الصدیق الشهید، وارث الانبیاء والمرسلین، ثامن الائمه المعصومین من اهل بیت رسول رب العالمین، حجه الله علی الخلق اجمعین، سیدنا و مولانا ابی الحسن الرضا علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب صلوات الله و سلامه علیهم اجمعین.

ولد بالمدینه فی الحادی عشر من ذی القعده عام ۱۴۸ و استشهد بطوس فی آخر صفر سنه ۲۰۳ من الهجره النبویه و قد جدّد هذا المضجع المطهر عام ۱۴۱۸ ه.ق.

در ادامه، دو بیتی که حضرت به قصیده‌ی دعبل اضافه فرموده بودند نیز به‌همراه آیاتی از قرآن کریم به چشم می‌خورد.

محل دقیق دفن امام رضا (ع) کجاست؟

در بندهای پیشین به سرداب حرم مطهر اشاره شد و گفته شد که ضریح نگین‌نشان روی مرقد امام هشتم (ع) در «سرداب» گذاشته شده است! اما سرداب کجاست؟ مگر پیکر پاک امام هشتم (ع) در همان مرقد شریف داخل ضریح نیست؟ اگر امام رضا (ع) در سرداب خفته است، پس مرقدی که در روضه منوره و داخل ضریح پاک است، متعلق به چه کسی است؟ با توجه به اینکه بخش زیرین ضریح به زیرزمین حرم امام رضا (ع) اختصاص داده شده و به‌عبارتی، مرقد شریف روی سطحی واقع شده است که زیر آن طبقه‌ای دیگر ساخته شده است، سوال مهمی که مطرح می‌شود آن است که محل دقیق دفن امام رضا (ع) در حرم کجا است؟ 

حضرت رضا (ع) پیش از شهادت خود، در ادامه‌ی سخنانی درباره‌ی محل قبر خود، درباره‌ی نحوه‌ی حفر آن به اباصلت، خادم و همراه خود فرمودند:

… به آن‌ها بگو هفت پله پایین بروند و روی آن ضریحی بگشایند، اگر امتناع ورزیدند بگو به‌اندازه‌ی یک متر لحد قرار بدهند، خدا اگر بخواهد آن را وسعت می‌بخشد.

حقایق و عجایب حرم امام رضا (ع)

۱. در رابطه با تاریخ شهادت امام رضا (ع) اختلاف‌نظرهایی وجود دارد. بر اساس برخی روایات حضرت در روز جمعه یا دوشنبه آخر ماه صفر یا ۱۷ یا ۲۱ ماه مبارک رمضان یا در تاریخ ۱۸ جمادی‌الاول یا ۲۳ ذی‌القعده در سال ۲۰۳، یا ۲۰۶ یا ۲۰۲ قمری شهید شده‌اند. شهادت حضرت در طوس، در یکی از روستاها نوقان اتفاق افتاده است. امام رضا (ع) به دست مأمون به شهادت رسیده و پیکر مطهر حضرت در بالای سر هارون‌الرشید دفن شده است.

۲. مأمون پس از درگذشت هارون او را در بقعه هارونیه در باغی که بعدها به باغ حمید بن قحبطه معروف شد، دفن کرد و برفراز بقعه، قبه‌ای (گنبد نیم‌کره‌ای شکل) بنا کرد که حدود ۱۰ سال بعد علی بن موسی‌الرضا (ع) را در بالای سر هارون در آن بنا به خاک سپردند. به عقیده بعضی از تاریخ‌نگاران در حوادث خراسان مانند حمله سبکتکین در اواخر قرن چهارم، این بنا آسیب شدیدی دید و تخریب شد. سپس در سال ۴۰۰ قمری، سلطان محمود غزنوی قبه را بازسازی کرد؛ ولی دیگر مورخان معتقدند که فعالیت‌های عمرانی سلطان محمود غزنوی شامل بازسازی قبه نمی‌شده است، چون در اثر یورش‌ها بنا تخریب نشده بود.

۳. نخستین سنگ مزار مربوط به سده ششم قمری است؛ این سنگ به طول ۴۰ سانتی‌متر، عرض ۳۰ سانتی‌متر و به قطر ۶ سانتی‌متر از جنس مرمر است.

دومین سنگ مزار که هم‌اکنون روی مزار موجود در سرداب قرار دارد، از جنس مرمر آهکی سفیدرنگ به ابعاد ۶۰ در ۴۰ سانتی‌متر است.

سومین سنگ مزار از معدن توران پشت یزد به رنگ سبز چمنی به ابعاد ۲٫۲۰ در ۱٫۱۰ به ضخامت یک متر با وزن ۳۶۰۰ کیلوگرم است که در طبقه همکف قرار دارد. این سنگ را هم‌زمان با نصب ضریح پنجم در سال ۱۳۷۹ در آنجا قرار دادند.

۴. در زمان عضدالدوله دیلمی، بقعه به سبک و سیاق آن زمان تعمیر شد و اطراف کاخ حمید بن قحبطه خانه‌های مسکونی ساخته شد.

۵. ابوالحسن عراقی معروف به دبیر که از رجال و دبیران دربار غزنوی بود در سال ۴۲۵ قمری ضمن مرمت بقعه، اولین بنا را به آن افزود که این بنا به مسجد بالاسر معروف است.

۶. در سده ششم خورشیدی، نخستین گنبد حرم بر فراز قبه موجود به‌فرمان سلطان سنجر سلجوقی و به کوشش وزیر او، «شرف‌الدین قمی» در حین تعمیر حرم ساخته شد. به گفته برخی از مورخان، گنبد به دستور محمد خدابنده (الجایتو) ساخته شده است. جنس آن گنبد از کاشی بود. قبه (اولین گنبد) همانی است که امروزه از داخل حرم دیده می‌شود و سطح مقعر و مقرنس‌های آینه‌کاری شده آن پیدا است.

۷. امیر عمادالدوله در سال ۵۱۵ قمری حرم را مرمت کرد و ترکان زمرد دختر خواهرزاده سلطان سنجر، در اوایل سده ششم قمری، ازاره (قسمتی از دیوار که از زمین تا طاقچه‌ها باشد) حرم را با بهترین کاشی، که به کاشی سنجری معروف است، تزئین کرد که هنوز این کاشی‌ها در حرم وجود دارند.

۸. در اوایل سده هفتم قمری در دوران محمد خوارزمشاه بار دیگر ازاره‌های حرم با کاشی‌های ممتاز معروف به کاشی سنجر تزئین شد که این کاشی‌ها با تاریخ ۶۱۲ قمری در حرم موجود هستند و علاوه بر آن دو محراب به حرم اضافه شد که در حال حاضر این محراب‌ها در موزه حرم وجود دارند.

۹. در سال ۶۱۸ قمری مغول‌ها به توس حمله کردند و این شهر را غارت کرده و مردم را به قتل رساندند. سپس وارد مشهد شدند و آنجا را هم خراب کردند. مؤلف تاریخ آستان قدس رضوی از قول ابن ابی الحدید می‌نویسد با وجودی که مغول‌ها مردم مشهد را به قتل رسانیدند، بارگاه رضوی را حداقل تخریب نکردند و احتمالا به غارت اموال و اثاثیه آن اکتفا کردند. هرچند بعضی منابع از خرابی بارگاه رضوی به دست مغول‌ها سخن گفته‌اند.

۱۰. در دوران تیموری در پی تلاش‌های شاهرخ تیموری در آبادانی مشهد در سده نهم هجری، به همت همسر او گوهرشادآغا، نخستین مسجد جامع شهر مشهد (مسجد گوهرشاد) با نام وی در سمت قبله حرم که صحن جنوبی را تشکیل می‌دهد، به اتمام رسید که هم اکنون نیز این مسجد از زیباترین مساجد حرم مطهر است. بعدها صحن تیموری (عتیق) و اساس ایوانی که امروزه طلایی است، توسط امیر علیشیر نوایی، وزیر سلطان حسین بایقرا، به وجود آمد.

۱۱. علاوه بر مسجد گوهرشاد، دو رواق دارالحفاظ و دارالسیاده به مجموعه اضافه شد و مدرسه پریزاد، مدرسه دو در و مدرسه بالاسر سابق که در ضلع غربی دارالسیاده بود، در دوران شاهرخ تیموری ساخته شدند.

۱۲. در دوره صفوی بر عظمت و شکوه حرم اضافه شد و مناره نزدیک گنبد که در دوره غزنویان به دستور ابن معتز حاکم نیشابور برپاشده بود، به امر شاه‌ تهماسب بازسازی و طلاکاری شد و در سال ۹۳۲ قمری خشت‌های نفیس کاشی روی گنبد را به خشت‌های طلا تبدیل کردند. این همان گنبدی است که امروزه در نمای بیرونی وجود دارد.

 در سال ۹۹۷ قمری یعنی دومین سال سلطنت شاه‌عباس اول، شهر مشهد در محاصره عبدالله خان ازبک قرار گرفت، چون به‌سوی او تیری شلیک شد، خشمگین شد و دستور به قتل‌عام مردم مشهد داد، به‌طوری‌که در صحن حرم خون جاری شد.

۱۳. در سال ۱۰۰۹ قمری که شاه‌ عباس صفوی از پایتخت آن روز، اصفهان، پیاده به مشهد رفت. مدتی در مشهد ماند و دستور داد که گنبد حرم، بار دیگر با خشت‌هایی از مس و روکش طلایی پوشیده شود و این کار به دست کمال‌الدین محمود یزدی انجام شد.

۱۴. به‌فرمان شاه‌عباس اقدامات و تحولات دیگری هم در حرم صورت گرفت؛ ازجمله توسعه صحن عتیق، احداث ایوان شمالی و اتاق‌ها، غرفه‌ها، سردرها و ایوان‌های شرقی و غربی آن، ایجاد رواق توحید خانه و نیز گنبد الله وردیخان. از آنجایی‌که شاه‌عباس به آستانه امام رضا (ع) توجه ویژه داشت، دستور داد تا هر کس به زیارت آنجا رفته باشد، می‌تواند عنوان «مشهدی» را مانند حاجی و کربلایی بر نام خود بیفزاید و این لقب از آن زمان رواج یافت.

۱۵. در سال ۱۰۸۴ قمری و در زمان شاه سلیمان صفوی، در پی زمین‌لرزه‌ای، گنبد حرم هم آسیب دید و شماری از خشت‌های طلایی آن از جا کنده شد. او دستور داد تا گنبد بازسازی شود و کتیبه‌ای بر آن افزوده شود که این رخداد را حکایت کند.

۱۶. ایوان صحن تیموری که در دوره سلطان حسین بایقرا ساخته و توسط شاه‌عباس اول توسعه‌یافته بود، به‌فرمان نادرشاه طلاکاری شد. نقاشی‌های دیوار حرم را تجدید کردند و گلدسته شمالی صحن انقلاب بر فراز ایوان عباسی که توسط شاه‌عباس اول توسعه‌یافته بود، ساخته و طلاکاری شد. ایوان جنوبی صحن عباسی را نیز طلاکاری کردند.

۱۷. در عهد فتحعلی شاه قاجار رواق دارالضیافه و سومین ضریح احداث شد. بنای صحن آزادی (صحن نو) در سال ۱۲۳۳ به‌فرمان ناصرالدین‌شاه ساخته و ایوان غربی آن طلاکاری شد. احداث رواق دارالسعاده در محوطه بین صحن آزادی و رواق گنبد حاتم خانی در سال ۱۲۵۱ قمری و بنای مدرسه علی‌نقی میرزا در این دوره انجام شد.

۱۸. در سال ۱۳۳۰ خورشیدی روسی‌ها گنبد حرم امام رضا (ع) را به توپ بستند و نقاطی در بدنه گنبد به‌اندازه کله‌قند سوراخ شد که در سال ۱۳۳۱ خورشیدی نیرالدوله والی خراسان دستور تعمیر آن را داد و هنوز جای تعمیرها از درون گنبد قابل مشاهده است.

۱۹. در عاشورای ۱۳۷۳ خورشیدی در یک حمله تروریستی در اثر انفجار بمب در حرم ۲۶ نفر کشته و ۳۰۰ نفر زخمی شدند. خرابی‌های حاصله بر بنا کم بود و فقط بخشی از کاشی‌کاری‌ها و آینه‌کاری‌های قدیمی آسیب دیدند که بعدا تعمیر شدند و پس از آن تاکنون در قسمت ورودی‌های مجموعه، خادم‌هایی برای بازرسی بدنی و وسایل، خدمت می‌کنند.

۲۰. ضریح‌های متفاوتی بر مرقد امام رضا (ع) در دوره‌های مختلف قرار داده شده است. اولین ضریح از جنس چوب و طلا و نقره بود که در زمان شاه‌ تهماسب صفوی در سال ۹۵۷ قمری روی مزار قرار گرفت. بعد از فرسوده شدن ضریح نخستین، دومین ضریح از جنس فولاد مرصع معروف به نگین نشان در سال ۱۱۶۰ قمری توسط شاهرخ میرزا نوه نادرشاه افشار به حرم هدیه شد. در سال ۱۲۳۸ قمری در زمان فتحعلی شاه، ضریح فولادی ساده‌ای به ابعاد ۳ در ۴ متر به ارتفاع دو متر روی ضریح دوم نصب شد که این ضریح دارای ورقه‌های طلاکوب و طوق‌های طلای جواهرنشان بود و روی آن سوره هل اتی و یس به خط ثلث نوشته شده بود. چهارمین ضریح به نام ضریح طلا و نقره، معروف به شیر و شکر، در سال ۱۳۳۸ خورشیدی جایگزین ضریح سوم، به‌نحوی‌که ضریح دوم را دربرگیرد، روی مزار قرار داده شد و هم‌اکنون در سرداب روی سنگ مزار قرار دارد. پس از برگزاری مسابقه هنری، طرح محمود فرشچیان هنرمند و مینیاتوریست معروف ایرانی، برنده شد و در بین سال‌های ۱۳۷۲–۱۳۷۹ ضریح از فولاد و چوب گردو ساخته شد و عملیات نصب آن به همراه سنگ سبزرنگ در مدت ۵۵ روز در طبقه همکف حرم انجام شد.

۲۱. در حاضر ۹ صحن و ۲۶ رواق در حرم امام رضا (ع) وجود دارد. هر صحن، شامل یک فضای باز و محصور است که رواق‌ها و ایوان‌هایی در پیرامون آن وجود دارد. مساحت مجموع صحن‌های حرم، ۲۲۵ هزارو ۲۲۳ مترمربع است.

بزرگ‌ترین صحن، صحن جامع رضوی به مساحت ۶۰۱۸۸ مترمربع است که در جنوب حرم قرار دارد. سایر صحن‌های حرم عبارت‌اند از: صحن انقلاب، صحن آزادی، صحن جمهوری اسلامی، صحن قدس، صحن مسجد گوهرشاد، صحن غدیر، صحن کوثر، صحن هدایت و صحن طلوع.

۲۲. فضاهای مسقف و محصور در پیرامون حرم، رواق نامیده می‌شوند. در حال حاضر بزرگ‌ترین رواق حرم، رواق امام خمینی (ره) به مساحت ۶۳۰۰ مترمربع است که قبلا صحن بوده و عملیات مسقف سازی آن از سال ۱۳۸۱ تا ۱۳۸۵ انجام شده است. همچنین رواق‌های دارالولایه، دارالحجه، دارالاجابه و دارالطلوع از رواق‌های بزرگ حرم امام رضا (ع) هستند.

۲۳. ازجمله رجال تاریخی یا افراد مهمی که در این حرم به خاک سپرده شده‌اند، می‌توانیم به هارون‌الرشید، شیخ طبرسی، الله‌وردی خان، شیخ بهایی، حر عاملی، شیخ حسنعلی اصفهانی (معروف به نخودکی)، عباس میرزا نایب‌السلطنه، حاج غلام‌حسین تبریزی (عبد خدایی)، علامه محمدتقی جعفری، سید عبدالله شیرازی، ادیب نیشابوری، مجتبی قزوینی خراسانی، هاشم قزوینی، علی فلسفی، عباس واعظ طبسی، شیخ محمد عارف عباسی مشهور به «پیر پالان دوز» از عرفا و پیران سلسله ذهبیه و بسیاری از بزرگان دیگر اشاره کرد.

۲۴. و در آخر اینکه شاید برایتان جالب باشد که بدانید سالانه ۲۰ میلیون نفر به زیارت حرم مطهر حضرت رضا (ع) مشرف می‌شوند و اعتقادات درونی زائران به این حرم شریف باعث کرامات فراوانی به آن‌ها نیز می‌شود.